مشکلات حاشیه نشینی قابل حل است؟

به گزارش اخبار ساختمان، یکی از هیجان انگیز‌ترین رویاهای بشر از دیرباز تاکنون به پدیده جذاب ماشین زمان اختصاص دارد. بسیاری از دانشمندان و طلایه‌داران عرصه علم و تکنولوژی، عمر خود را برای مطالعه درباره سفر در زمان سپری کرده‌اند. نمونه‌اش همین آقای استفن هاوکینگ مشهور است.

او آخرین مورد از دانشمندان صاحب نامی به حساب می‌آید که زندگی خود را در راستای واقعیت بخشیدن به سفر در زمان وقف کرد. ذکر اهمیت سفر در زمان بدان منظور بود که شما را از ادعایی بزرگ آگاه کنم. بله امروز به شما می‌گویم که اگر ماشین سفر در زمان هیچ گاه ساخته نشود، اما خود سفر در زمان ممکن است. اما در این سفر در زمان نه از نظریات نسبیت و علم کوانتوم خبری هست نه از تجهیزات پیچیده و فوق پیشرفته. برای استفاده از این ماشین زمان، کافی است پس از گذشت پاسی از شب، اتوبوس‌های موجود در خطوط اتوبوس تندروی شهر تهران را سوار شوید و از هر جا به سمت جنوب شهر نقل مکان کنید.

شک ندارم که با چشم خود خواهید دید، حرکت اتوبوس چگونه شما را در زمان به عقب برمی‌گرداند تا جایی که برایتان باور پذیر نخواهد بود، در آستانه ورود به قرن 15 هجری شمسی قرار داریم.

به همان نسبت که دسترسی به ماشین زمان برای بشر غیر ممکن است، سفر در زمان ما واقعیت دارد. اگر سری به مناطق که تحت عنوان حاشیۀ ‌شهر که عمدتا در جنوب پایتخت واقع شده‌اند بزنیم، خواهیم دید که در شرایطی کنونی و در سال 99، افرادی در نزدیکی ما زندگی می‌کنند که از امکانات و زیرساخت‌های زندگی متعلق به دهه‌ها پیش نیز بی‌بهره‌اند.

حاشیه ‌نشینی در کشور ما میراث طاغوت به حساب می‌آید. افزایش فاصله طبقاتی و معنا نداشتن مفهوم عدالت در بازتوزیع ثروت به اضافه اهتمام نورزیدن به جمعیت روستایی کشور منجر به بروز این پدیده اجتماعی - اقتصادی شوم در کشور شده است. در حقیقت از سال‌های دور پیش از انقلاب شاهد رشد بی وقفه هسته‌های زندگی مردم و عمدتا روستانشینان در اطراف شهرها بودیم که هیچ یک از زیرساخت‌های مورد نیاز زندگی شهری در آن به کار نرفته بود.

پس از انقلاب اسلامی و تبدیل به دغدغه شدن شرایط زندگی این قشر عمدتا مستضعف برای سایر اقشار مردم و مسئولان، شاهد بهبود شرایط زندگی ساکنین مناطق حاشیه نشین بوده‌ایم اما این پدیده ناگوار همچنان به جولان خود در مناطق شهری ادامه می‌دهد و هر از گاهی با اخبار خود کام مردم را به تلخی می‌کشاند.

بررسی پدیده حاشیه نشینی و رفع ابهام‌های اطراف آن مستلزم نگاه کارسناسی و علمی به این موضوع است، ابهامات بیشماری حول حاشیه نشینی این سوالات را به ذهن متواتر می‌سازد که آیا به راستی این پدیده شوم قابل حل وفصل نیست و راه چاره ندارد؟ آیا ارتقای زیرساخت‌های مورد نیاز در مناطق حاشیه امکان پذیر است؟

به منظور پاسخ به ابهامات موجود در ارتباط با معضل حاشیه‌نشینی در کشور، به سراغ پرویز آقایی، دکتری برنامه‌ریزی شهری و صاحب نظر در ارتباط با پدیده حاشیه‌نشینی رفته‌ایم تا در قالب گفتگو به حل و فصل برخی از ابهامات موجود پرداخته و به ارائه راهکار برسیم.

مشروح این گفتگو در ادامه آمده است:

سابقه پدیده حاشیه نشینی در کشور متعلق به چه دورانی است و آیا راه حل‌ کوتاه مدت برای ساماندهی این اوضاع موجود است؟

آقایی: پدیده حاشیه نشینی در کوتاه ­مدت به­‌وجود نیامده است که بتوان در کوتاه­ مدت آن را ساماندهی کرد. مساله حاشیه­ نشینی از دهه 1340 و بیش از نیم­ قرن به­ شکل جدی در کشور وجود داشته و دامنه آن امروزه حتی شهرهای کوچک­ مقیاس را نیز در بر گرفته است بنابراین ما با بحرانی بی­ سابقه روبرو هستیم که زندگی حدود 9 میلیون نفر در بیش از 1.5 میلیون واحد مسکونی و در بیش از سه هزار محله شهری را تحت تاثیر قرار داده است. می‌­توان متصور شد که این مقیاس جمعیتی به تنهایی به اندازه جمعیت بسیاری از کشورهای حوزه خلیج فارس یا حتی کشورهای اروپایی است بنابراین دل­ بستن به راهکارهای کوتاه­ مدت می‌­تواند چالش برانگیز باشد.

آیا با توسل به راهکارهای بلند مدت، می‌توان ادعا کرد پدیده حاشینی نشینی از کشور رخت بر می‌بندد؟

آقایی: نکته‌ای که به آن اعتقاد جدی دارم این است که مساله حاشیه ­نشینی در کشور حتی در بلندمدت نیز حل نخواهد شد. بلکه تنها می‌­توان به ساماندهی و ارتقای وضعیت موجود اکتفا کرد. برای حل مساله حاشیه ­نشینی با هر نوع برنامه‌ و هر بازه زمانی باید ادعا کرد که در نهایت شرایط زیست شهروندان دهک‌های پایین درآمدی و اقشار ضعیف ساکن در این مناطق اندکی می‌­تواند بهبود یابد اما حل نخواهد شد.

زمانی می­‌توان مساله حاشیه ­نشینی را در کشور از بین برد که برنامه­‌ها و سیاست­گذاری­‌ها معطوف به علت‌های حاشیه­ نشینی باشد نه متکی به مکان­‌های حاشیه­ نشین. علل حاشیه ­نشینی در نابه­‌سامانی اقتصادی بیش از 1100 شهر و 60 هزار روستای کشور است که زمینه­‌های مهاجرت را در دهه‌­های گذشته موجب شده است.

ضمن آنکه امروزه سرریز جمعیت شهرها به فضاهای حاشیه‌­ای که حداقل زیست شهری در آن امکان دارد یکی دیگر از دلایل اصلی شکل­‌گیری این پدیده به شمار می‌رود و نمایانگر آن است که این بخش از شهروندان تحمل هزینه‌­ها و تورم­‌های زندگی شهری را نخواهند داشت و به حاشیه شهرها وسکونت­گاه‌های محقر حتی در داخل محدود­ه‌های شهری پناه می‌­برند.

راهبردهای لازم برای حل وضعیت موجود و جلوگیری از مهاجرت به مناطق حاشیه شهرها شامل چه مواردی است؟

آقایی: باید دقت کرد که سه دهک انتهایی جامعه در مقابل حتی تورم 10 درصدی نیز به­ شدت آسیب­‌پذیر هستند. این در حالی است که ممکن است دهک­‌های بالاتر تورم 50 درصدی را حس نکنند و تحمل تورم 100 درصدی را نیز داشته باشند. بنابراین باید قانع شد که راه­کار کوتاه ­مدتی متصور نیستیم و این ذهنیت اشتباه را از میان برداریم که هر مدیر و سیاست­گذاری تلاش کند، در دوران مدیریت خود مساله حاشیه ­نشینی را حل کند و برنامه­ و بودجه­‌های زیادی را به این مساله اختصاص دهد. در حقیقت باید در چارچوب یک برنامه درازمدت و ملی گام برداشت.

نکته بعد اینکه حل مساله حاشیه ­نشینی در گرو ساماندهی اقتصاد ملی است که در این صورت می­توانیم به شکل عقلانی مکانیزم­‌ها و ریشه­‌های شکل‌­دهنده به پدیده حاشیه­ نشینی را مورد هدف قرار دهیم. مدیریت شهری نمی­‌تواند بدون بررسی مکانیزم­‌های ایجادکننده حاشیه ­نشینی صرفا صورت مساله را حل کند. اگر همین امروز کل سکونت­گاه‌­های حاشیه ­نشین کشور ساماندهی شود از فردا باز هم حاشیه­‌نشینی ایجاد خواهد شد، زیرا معطوف به ریشه­‌های حاشیه­ نشینی نبوده‌­ایم.

بهترین راهکار کوتاه مدت و بلند مدت عملی کردن راهبردهای مطرح شده به منظور اتمام پدیده حاشیه نشینی به چه فعالیت‌هایی تعلق دارد؟

آقایی: به منظور ارتقای وضعیت کنونی و ساماندهی زیست حاشیه­ نشینان در کوتاه­ مدت می­‌بایست با بسیج منابع جمعی و بهره­ گیری از سرمایه‌­ها و ظرفیت­‌های اجتماعات محلی به عنوان ابتدایی­‌ترین اهرم‌های ساماندهی، در کنار نقش تسهیل‌گری دولت گام­ نهایی را برداشت که از جمله آن می‌توان به به­ رسمیت شناخته شدن حاشیه­ نشینان از طریق امنیت تصرف، اختصاص کمک‌­های مالی بر پایه سیستم احراز صلاحیت نیاز پایه و نه سازوکار ویژه و دور از دسترس بانک­ها و همچنین ایجاد دفاتر دولتی در محلات حاشیه­ نشین برای بهره­‌گیری از سرمایه­‌های محلی در کنار نقش حمایتی دولت اشاره کرد.

زیرساخت‌های لازم به منظور شکل‌گیری زندگی متناسب شهری در مناطق حاشیه نشینی به چه مسائلی تعلق دارد؟

آقایی: در شناخت زیرساخت‌­ها ابتدا باید ماهیت آن را یادآوری کرد. اگر زیرساخت‌­ها را به عنوان شبک‌ه­ای مستقل تصور کرد که در تحقق زیست شرافتمندانه و شکل‌­دهی به اقتصاد مدرن نقش بی­ بدیلی ایفا می‌­نماید باید بیان کرد که اصلی‌­ترین بازندگان وجود نداشتن زیرساخت­‌ها، خود شهروندان ساکنان در نواحی حاشیه­‌نشین هستند. زیرساخت­‌هایی که شامل تجهیزات و تاسیسات شهری در دو بخش روبنایی و زیربنایی می‌شوند از عمده‌­ترین عناصری به­‌شمار می‌­­روند که سازمان فضایی مناطق حاشیه­ نشین را تحت تاثیر قرار داده است.

نگاه مدیریت شهری غالبا معطوف به زیرساخت­‌های زیربنایی نظیر شبکه فاضلاب، آب­‌رسانی و تامین برق بوده است درحالی که در آرمانی‌­ترین حالت ممکن می‌­بایست از زیربناهایی همچون شبکه جمع­‌آوری و تفکیک پسماند، شبکه حفاظت از محیط زیست، شبکه ارتباطات و موارد این­چنینی نام برد. همچنین بخشی از زیرساخت­‌ها روبنایی محسوب می‌­شوند که غالبا توامان با نقش خدماتی است، همچون مراکز فرهنگی، آموزشی، بهداشتی، و حتی تولیدی و صنعتی که نیاز مناطق حاشیه‌نشینی تلقی می‌شوند.

نقش نبود یا کمبود زیرساخت‌های روبنایی در گسترش مناطق حاشیه شهرها به چه شکل است؟

آقایی: حال در بیان اینکه در مناطق حاشیه ­نشین با کدام چالش زیرساختی مواجه هستیم باید بیان کرد که ضعف زیرساخت­‌های روبنایی در درازمدت مشهودتر است تاجایی که در برخی از محلات هیچ خدمات دولتی ارائه نمی­‌گردد و حتی فاقد یک مسجد و مرکز فرهنگی هستند. ضعف خدمات روبنایی در نسل دوم حاشیه ­نشینان تاثیرات خود را ماندگار می‌­سازد و خیل عظیمی از افراد فاقد سواد و بدون شغل را پرورش می­‌دهد. طبیعتا مداخله در این وضعیت بر عهده نهادهای دولتی و متولی توسعه است که هر کدام می‌­بایست سهم خود را ایفا نمایند. هر کدام از وزارت­خانه­‌ها در تامین بخشی از زیرساخت­‌ها دارای شرح خدمات و وظایف نهادی هستند که می­‌بایست جهت­‌گیری برنامه­‌ها را به سمت گروه­‌ها و فضاهای هدف یعنی بازماندگان از زیست شهری معطوف نمایند.

در سال­های اخیر معمولا مداخله در این وضعیت و تصدی­‌گری در این حوزه بر عهده نهادهای حاکمیتی همچون کمیته امداد، بنیاد مستضعفان، ستاد اجرایی فرمان امام و ... گذاشته شده است و تا حدودی متولیان اصلی توسعه ورود پیدا نکرده­‌اند. لازم است در زیرساخت­‌های آموزشی، وزارت آموزش و پرورش ورود کند، در زیرساخت­‌های اجتماعی-فرهنگی هر کدام از دستگاه‌­ها بخشی از نیازها را برطرف سازند که این کار نیازمند تخصیص بودجه ویژه برای این مناطق است.

امکانات زیربنایی ضعیف تا چه اندازه در شکل‌گیری مناطق حاشیه نشین حائز اهمیت است و تکمیل این امکانات به عهده کدام یک از نهادهای متولی در کشور به حساب می‌آید؟

آقایی: نمی‌­توان از زیرساخت­‌های زیربنایی چشم­‌پوشی کرد. در حقیقت می‌­توان با بسیج منابع جمعی و حمایت دستگاه‌­های ذی­ربط نیازسنجی مناطق حاشیه ­نشین را به ترتیب اولویت مشخص کرد و شرایط ورود نهادهای دولتی را محیا ساخت اما به هر جهت در زمینه ارتقای زیرساخت‌­ها بازیگر اصلی نهادهای دولتی هستند زیرا علاوه بر تجهیز مالی، نیازمند حمایت­‌های قانونی و فعالیت­‌های مهندسی است که جوامع هدف نمی‌­توانند صرفا با مشارکت یکدیگر این مهم را تحقق بخشند و تنها ارگان‌­های دولتی می­‌توانند با مداخله در وضعیت کنونی آن را ارتقا دهند.

سبک زندگی ساکنان مناطق حاشیه‌ای در مواجهه با کمبود امکانات زیربنایی و روبنایی به چه نحوی است؟

آقایی: در این زمینه باید از واقعیت‌های موجود که در فضای تهاجی و متخاصم کنونی کمتر مورد توجه قرار گرفته است، سخن گفت. ما باید دقت نماییم که حاشیه ­نشینان به هیچ وجه از مصرف ­پایه تجاوز نکرده و با کمترین مصارف زیست می­‌کنند. مصرف کمتر به معنای استفاده کمتر از یارانه حامل بر انواع مصارف و انرژی‌­ها است که بار سنگینی را از دوش دولت و نظام برداشته است. یارانه‌­ای که دولت برای تامین نیازهایی همچون آب، برق، گاز و غیره در متن اصلی شهر تقبل می­‌کند از مناطق حاشیه­ نشین بیشتر است.

به عبارت دیگر چون بخشی از مناطق حاشیه ­نشین بی­ بهره از آب، برق، گاز، شبکه فاضلاب و مراکز دولتی هستند هر کدام از موارد فوق را یا مصرف نمی‌­کنند که بار یارانه آن از دوش دولت برداشته شده است یا کمتر مصرف می­‌کنند که باز هم هزینه­‌های کمتری را بر دولت تقبل می­‌کنند. در این زمینه نکته جالب‌­تر این است که حتی گاهی برای مصارفی همچون آب، سوخت‌­رسانی و غیره با هزینه شخصی مبالغی را برای تامین پرداخت می­‌کنند و کمترین اتکا را به دولت دارند. بنابراین ما با افرادی روبرو هستیم که به­‌شدت توانمند هستند و حتی در نیازهای بیمه، خدمات درمانی، تسهیلات بازنشستگی، ایجاد شغل و سایر نیز بدون ارتباط با دولت به تامین نیاز می‌­پردازند.

استفاده غیر مجاز از شبکه انشعابات نظیر آب و برق، یکی از میوه‌های تلخ وجود مناطق حاشیه‌ای به حساب می‌آید، در این زمینه چه راهکاری برای حل این معضل پیشنهاد می‌کنید؟

آقایی: در چنین شرایطی بخشی از این افراد به ­صورت غیرمجاز برخی از نیازهای خود نظیر آب و برق را تامین می‌­نمایند که غالبا معطوف به شبکه برق‌­رسانی است. ریشه این امر به این دلیل است که حاشیه نشینان چاره‌­ای در برابر خود نمی‌­بینند که آن­ هم به­ شدت بزرگ­نمایی گشته و به ­عنوان اهرمی برای فشار بر این شهروندان استفاده می‌­شود. راهکار این مسئله ورود دولت است که خدمات ­رسانی را انجام دهد و در برنامه­‌های رسمی این فضاها را به­‌حساب بیاورد گرچه بعید است این اقدام صورت گیرد زیرا علاوه بر هزینه­‌های سرسام­‌آور تامین خدمات، به‌­تدریج باید سایر نیازها را نیز برطرف سازد و بار یارانه‌­ای آن را نیز بر دوش بکشد.

بسیاری از مناطق حاشیه‌­نشین سند ملکیت ندارند و هنور به رسمیت شناخته نشده­‌اند. در حقیقت این امر درونمای این وضعیت نشان می­‌دهد که خدمات‌­رسانی به آنان غیرممکن است و برخی از محلات حاشیه­ نشین نیز بیرون از محدوه خدمات­‌رسانی شهر قرار دارند که یا باید حوزه خدمات­‌رسانی شهرداری‌­ها را توسعه داد یا مستقیما وزارت­خانه­‌ها ورود کنند یا نهادهای ویژه در هر کدام از محلات حاشیه­ نشین تشکیل شود که با پشتوانه قانونی پیگیر مطالبات مردمی باشند. متاسفانه در وضعیت فعلی رغبتی به انجام هیچکدام از سه اقدام فوق دیده نمی­‌شود.

فارس