نگاهی جامعه‌شناختی به هویت محله‌ها

به گزارش اخبار ساختمان، محله‌ها در شهر یک مفهوم فضایی و در عین حال اجتماعی هستند. «کوین لینچ» خصوصیات محله را با خیابان‏های آرام و ایمن و خدمات روزانه که به سهولت در دسترس قرار گرفته و چنانچه ضرورت احساس شود، تشکل‏های سیاسی به وجود می‏آورد، توصیف کرده و مناطق مسکونی دارای هویت را برای بهبود مشارکت افراد مناسب تشخیص می‌دهد.

جان دیویی فیلسوف پراگماتیست قرن بیستم در کتاب دموکراسی و آموزش و پرورش در تعریف «جامعه» یا «اجتماع» می‏نویسد، یک عده بچه که در یک ده یا یک خیابان شهری با هم بازی می‌کنند، یک جماعت را تشکیل می‌دهند. این تعریف تداعی‌کننده کارکرد محله‌های شهری است.

افراد ساکن در یک محله یا یک خیابان شهری، هنگامی یک گروه‏ اجتماعی هستند که دارای روابط اجتماعی نسبتاً پایدار و مستمر بوده و ضرورتاً برای ثبات و ماندگاری در زندگی اجتماعی سهم و کمکی ایفا کنند. در عرصه‌های عمومی و فضای اجتماعی محله‌ها، استمرار روابط چهره به چهره به هویت مشترک محله‏ای منجر می‏شود. در عین اینکه بخش مهمی از هویت افراد و گروه‌ها به محله و مکان زندگی آنها گره خورده است، هویت یک مکان از سطح محله تا مقیاس ملی نیز متاثر از نام و نشان شخصیت‏های ممتاز و تاریخ‏ساز است.

بسیاری از محلات نامشان برگرفته از شخصیت‏های ممتاز ادبی، هنری، سیاسی، مذهبی، نوابغ، قهرمانان جنگ و اسطوره‌هاست. محله‌ها یک ساخت اجتماعی هستند که افراد در آن متولد شده، رشد و پرورش یافته و در فرآیند اجتماعی شدن هویت‏شان تکوین می‏یابد. از سویی محله‌ها بر ساخت کنش‏های جمعی تک‏تک افراد جامعه هستند. بنابراین هویت محله‏ای امر ثابت و لایتغیر نبوده و همواره در حال بازتولید و نو شدن است.

محله‌های اصیل و برخودار از منابع اعتماد، سرمایه ‏اجتماعی و مناسبات همسایگی می‏توانند بستری را برای انسجام، امنیت، منزلت، پایگاه افتخار، روحیه جمعی و ایضا زندگی بهتر فراهم کنند. در مقابل، محله‌هایی با هویت مشوش و منزوی و فارغ از خصلت روح جمعی و معاشرت همسایگان؛ ناامیدکننده، یأس‏آور و بی‌روح هستند که انسان در آن منزوی، غریب و تنهاست. ساکنین این محلات هیچ نیرو و کششی برای بیرون رفتن از خانه و کنش‌های اجتماعی ندارند.

انگلس با به تصویر کشیدن هویت مشوش و آشوب‌زده طبقه کارگر شهر لندن در سال ۱۸۴۴ می‏نویسد؛ هرکس درجست‌وجوی بی‏امان منافع خویش است‏‏، افراد نسبت به هم خشن‏تر و بیگانه‏تر می‏شوند و بشر به ذرات کوچکی که از منافع خود تبعیت می‌کند، جنگ اجتماعی و جنگ هر فرد علیه بقیه در اینجا آشکار است و مردم یکدیگر را تنها به عنوان اشیایی قابل استفاده می‏نگرند و هر کس دیگری را استثمار می‌کند.

لزوم درک تفاوت‌های محله‌ها

محله‌های تهران به لحاظ سازمان فضایی و حیات اجتماعی آنچنان متفاوت و متعارض هستند که به سختی می‏توان تعریفی واحد و یکپارچه از هویت مکان برای آن به دست داد. طراحی ساختمان‌ها، مساحت واحدهای مسکونی، نوع گذران اوقات فراغت، سبک زندگی، ترجیحات فرهنگی و تمایزات ذائقه از مصرف نان سنگک گرفته تا باگت فرانسوی، نوع استفاده وسیله نقلیه از موتوسیکلت تا اتومبیل‏های آخرین مدل، سطح معاشرت در کوچه‌ها و خیابان‏ها، میزان استفاده از فضاهای عمومی، وضعیت کالبدی محله‌ها از کوچه‌های تنگ و باریک جنوب شهر تا خیابان‏های فراخ شمال و غرب تهران و حس تعلق به مکان در شمال تهران در آسمانخراش‏های الهیه، فرمانیه، کامرانیه و فرشته، به هیچ وجه با سبک زندگی در محله‌های خانی‏آباد، یاغچی‏آباد و جوادیه قابل قیاس نبوده و یک شهر واحد را بازنمایی نمی‌کند.

تفاوت در الگوهای رفتاری، ارزش‌ها، هنجارها، باورها، نظام اعتقادی، حتی در مدل‌های لباس، علایق موسیقی، تا آن حد است که اساساً نمی‏توان تهران را به عنوان یک شهر واحد متصور شد، مگر به هم پیوستگی بافت شهری و یا نقشه‌های مصوب شهری آن را به عنوان یک شهر واحد ترسیم کند.

هویت محله در شهر تهران طی دهه‌های اخیر تحت تاثیر رشد شهر، مصرف‏گرایی، بیشینه‏سازی سود و اقتصاد سرمایه‏داری، تحول سبک‏ زندگی، گرایشات، علایق سیال، تعقیب خشنودی‏های شخصی، فردگرایی، تحول سبک معماری و شهرسازی، رشد عمودی شهرها، افزایش تراکم ساختمانی و به هم‏ریختگی در توازن جمعیتی و غلبه ماشین بر خیابان‌های شهر، افت شدید مناسبات همسایگی و کثیری از عوامل دیگر دچار تغییرات بنیادین شد. امروزه محله‌های اصیل شهر تهران با روابط صمیمانه و شبکه‌های مستحکم دوستان که روزگاری محله جزیی از متعلقات خانه‏ به شمار می‏آمد و مصداق واقعی «شهر ما خانه ما» بود، گونه‌های جدیدی از مناسبات و روابط اجتماعی را تجربه می‌کند.

با استحاله هویت محله‌ها، فرآیند جامعه‏ پذیری گروه دوستان، همسالان و بچه‏محله‌ها به عنوان یکی از پایه‏ای‏ترین گروه‌های‏ اجتماعی که در کوچه و خیابان مشغول بازی گروهی، تمرین دوستی، سازگاری، فهم مشترک، رقابت، قهر و آشتی، کارجمعی، مسوولیت‏پذیری، مشارکت، نقش‏گیری، پشتیبانی و رعایت سلسله‏ مراتب بودند، مختل شد.

گروه اجتماعی «همسالان» که بر اساس نظریه «هربرت بلومر» پس از والدین و دیگری مهم، سومین واسطه یا آژانس اجتماعی شدن است، حداقل در بسیاری از محلات شهر بی‏رمق و مضمحل شده و در وضعیت تعلیق به سر می‏برد. با نگاه عمیق جامعه‌شناختی به تجربه زندگی در تهران فی‏الواقع این تصور در اذهان متبادر می‏شود که مفهوم اجتماعی محله به صورت بطئی در حال فراموشی است و صرفاً یک مفهوم جغرافیایی و فیزیکی و تقسیمات شهری از آن باقی ‏مانده است.

این تغییرات هویت محله‏ای تا حد زیادی محصول موج جدید مدرنیته، فاصله‏گیری از مکان و کنده شدن روابط اجتماعی از محیط‏های هم‌کنشی و تجدید ساختار آن در پهنه‌های نامحدود زمانی- مکانی است، که‏ «آنتونی گیدنز» در باب جهان مدرن از آن سخن رانده است.

استحاله در هویت بافت‌های جدید و حتی محله‌های قدیمی مرکز شهر، آشنایان همسایه را به همسایه‏ گان غریبه بدل ساخته و موجب کمرنگ شدن روح گروهی، تقلیل مناسبات و حمایت‏های همسایگی، ترویج روحیه بی‏تفاوتی، فقدان کنترل اجتماعی در محیط زندگی، از دست رفتن حس تعلق به مکان و فرو کاستن جوشش و نشاط جمعی شده و بروز رفتارهای ضداجتماعی و بی‏بند و باری و نفوذ معتادین و خلافکارها را در برخی محله‌های مسکونی تسهیل کرده است.

فرزندان امروز تهران که فرآیند اجتماعی شدن را در محله‌ها، کوچه‌های شهر با بازی‏های کودکانه و جوش و خروش جمعی تجربه نمی‌کنند و در شرایطی که صبحگاهان به صورت بسته‏بندی شده در جعبه‌های متحرکی به نام «سرویس مدرسه» مسیر خانه به مدرسه و بالعکس را با کمترین مکث و مجال برای بازی و جنب و جوش می‏پیمایند، برای همیشه نسبت به کوچه و محله خود غریبه‏ و بی‏اشتیاق خواهند بود و اوقات خود را در آپارتمان‏ها با بازی‏های کامپیوتری و گشت و گذار در فضاهای مجازی و تماشای فیلم‏های ماجراجویانه سپری می‌کنند.

این فرزندان از یک رابطه ناب در یک فضای آزاد و خودجوش، بدون نظارت مستقیم نهادهای قدرت و فارغ از هر گونه ضوابط خشک و بدون انعطاف، محروم و بی‏بهره‏اند. جان دیویی در رابطه با اهمیت کوچه و خیابان و گردشگاه برای کودکان می‏نویسد؛ مناسبات کودک با دنیای پیرامون او بسیار محدود است. موضوع فکر او امور و اشیایی است که او در اطراف خود می‏یابد. خانه، کوچه، خیابان، گردشگاه و شهری که دیده و قصه‏ای که شنیده است، موضوع فکر اوست.

مردم بیگانه با کوچه و خیابان

امروزه در تهران مردم با بیگانگی از کوچه و خیابان مردم، بدون مکث و با بی‌توجهی عمدی نسبت به همسایگان صرفاً برای خرید مایحتاج روزمره بسان تیری که از چله رها شده به سر کوچه می‏روند و پس از خرید مایحتاج بر‏می‌گردند.

مادرها به فرزندان سفارش می‌کنند؛ زود برگردند، مواظب باشند و با گوشزد کردن دلواپسی خود، روح انزوا و محله‏ گریزی را به آنها می‏دمند. پیامد قطع پیوند کودک از کوچه و خیابان و به تبع آن فقدان تجربه بازی و تمرین کارگروهی در فضای همسایگی در سنین بزرگسالی، هنگامی که افراد پس از طی مراحل تحصیلی و کسب مهارت‏های مربوطه به کار و فعالیت و ورطه‌های دیگر زندگی اجتماعی، گام می‏نهند، پدیدار شده و بنیان زندگی ‏اجتماعی را مخدوش می‏کند.

بی‏ شک فرهنگ مشارکت، حرکت در مسیر مردم‏سالاری، تحمل شنیدن آرای مخالف، عمل به قانون و تبعیت از قواعد گفت‌وگو، پرهیز از تعصبات کور، غرض‏ورزی در فضای آزاد کوچه و خیابان حین بازی‏های کودکانه و روابط صمیمانه همسایگی آموخته می‏شوند. همسایگان آشنا، جوانان، سالمندان به ویژه زنان که در سال‌های نه چندان دور در محلات، بر سر کوی و برزن، گردهم‏ می‏آمدند‏‏ و با گفت‌وگو و درد دل کردن، خستگی کار روزانه را از تن بیرون می‏راندند و کدورت و درشتی‏های زندگی، ناخشنودی‏ها، کسادی و ناهمخوانی دخل و خرج و یکنواختی زندگی را، با مطمئن‏ترین افراد در همسایگی‏شان مبادله می‌کردند، در واقع به التیام جراحات زندگی روزمره مشغول بودند.

خاله‌زنک بازی که امروزه به عنوان یک برچسب از آن استفاده می‌شود، همیشه کارکرد منفی ندارد و اقبال عمومی از آن نشان کارکردهای متنابه پیدا و پنهان آن است. اگر مدعی شویم، نیرویی که در تعاملات چند منظوره فضای همسایگی نهفته است، قدرت تاب‏آوری زندگی زناشویی را ارتقا می‌دهد، پربیراه نگفته‌ایم. زندگی در بافت‌های ریزدانه و آپارتمان‏های کوچک مناطق مرکزی و جنوبی شهر سهل‏تر و تحمل‌پذیرتر خواهد شد اگر در کوچه و خیابان و محله‌ها، معاشرت‏های زنان همسایه احیا شود.

امروزه اقشار متوسط و فرودست جامعه، پس از فراغت از کار، انتظار تامین نیازهای بی‌شمار گپ‌وگفت، مشورت‏، درددل‏ کردن‏ و تخلیه خستگی‏ها و آلام زندگی روزمره که در گذشته‏ نه چندان دور، قسم اعظم آن با دوستان در کوچه و خیابان برآورده می‏شد را در خانه صرفاً از همسران خود مطالبه می‌کنند.

لذا اگر بنا به محتوای ذهنی خویش برای همه آن احتجاجات، پاسخ مناسب نگیرند، ای بسا طغیان کنند و همسران خود را به عدم درک متقابل یا فهم مشترک متهم کنند. انتظار تامین همه نیازهای عاطفی در خانه و از طریق همسران یک انحراف بزرگ است که با از بین رفتن محله‌ها، رواج یافته است.

محلات و حق کودک

امروزه اکثر خیابان‏های تهران تحت سیطره ماشین است. ترافیک وسائط نقلیه موتوری، فرصت بازی و همنشینی و موانست در خیابان‌ها و کوچه‌های شهر را به ویژه در بافت‌های مرکزی و جنوبی شهر از کف ربوده است. فضای معاشرت و بازی بچه‌ها در کوچه پس‏کوچه‌های شهر، به جولانگاه اتومبیل و موتوسیکلت بدل شد.

پربیراه نیست اگر بگوییم زندگی اجتماعی در محله‌های شهر زیر سم ماشین لگدکوب شده است. شبکه‌های متقاطع معابر شهری و تبدیل خانه‌های مسکونی به آپارتمان‏های چهار، پنج و شش طبقه و ساختمان‏های بلندمرتبه، فرصت گردهمایی زنان و مردان، آشنا شدن و پایه‏ریزی یک دوستی ناب و خلق خاطرات دوران کودکی و نوجوانی را از شهروندان سلب کرده است. جای اعتراض و تعجب نیست اگر در آینده نه چندان دور، در تهران و برخی کلانشهرهای کشور، خاطرات بچه‌های محله در قصه‌های مادربزرگ‏ها و داستان‌های نوستالژیک جست‌وجو شوند.

کودکان، معاشرت و احساس تعلق خاطر به مکان زندگی و مناسبات همسایگی را از والدین خود می‏آموزند و از آنها تبعیت می‌کنند. اگر جهت‏گیری جریان تحول اجتماعی زندگی شهری پای والدین و دیگران مهم را از فضای محله و خیابان قطع کند، قطعاً در یک فرآیند تدریجی، احساس تعلق به مکان و روابط صمیمانه بین همسایگان و بچه‌های محله از بین می‏رود.

یقیناً یکی از مهم‌ترین بخش‌های زندگی انسان خاطره‌های اوست و مهم‌ترین خاطره‌ها مربوط به دوران کودکی و بازی در کوچه و خیابان است. متاسفانه در پی تحولات جدید، بچه محل بودن در بافت‌های جدید تهران به واژگان غریبی بدل شده و از فرهنگ زندگی رخت بسته است.

همکلاسی‏ها صرفاً از طریق فضاهای مجازی با هم ارتباط دارند و پس از مدرسه، در اوقات فراغت، برای بازی و تعمیق دوستی، وارد عرصه عمومی کوچه و خیابان نمی‏شوند و احیاناً جایی برای ملاقات نمی‏یابند. به دنبال استحاله هویت محله، گروه اجتماعی «بچه محله‌ها» در غالب مناطق مسکونی شهر تهران، از بین رفته‏ یا در اشکال و سبک‏های جدیدی در حال ظهور است. جوانان و نوجوانانی که با اتومبیل یا موتوسیکلت‏ برای تفرج و به امید یافتن دوستان غیرهمجنس در خیابان‏های شهر پرسه می‏زنند، سبک جدیدی از زندگی را به نمایش می‏گذارند که قطعاً بخشی از آن محصول از بین رفتن محلات و استحاله هویت‏ محله‏ای است.

متاسفانه دامنه این ساخت جدید واقعیت اجتماعی به فضای محلات ختم نمی‏شود بلکه در فرآیند اجتماعی شدن چونان یک شیوه پرورش و آموزه رفتاری در ساختمان ذهنی کودکان و نوجوانان رخنه کرده و ای بسا در آینده‏ای نه چندان دور، بازنمودهای آن به عنوان یک خصلت نهادی تمامیت نظام اجتماعی را با چالش جدی مواجه می‏کند.

امروزه احیا و بازسازی معاشرت‏ها و مناسبات محله‏ای، تقویت هویت‏های جمعی و روح گروهی واحدهای همسایگی و گروه‌های دوستان در فضای اجتماعی محلات ضرورت اجتناب‌ناپذیر است.

تعدیل تراکم‌های سنگین ساختمانی در طرح‌های توسعه شهری و بازتولید جغرافیای مراکز محله‌ها جزو مهم‌ترین راه‌حل‌های باززنده‌سازی محله‌های تهران به شمار می‏آیند.

ایرنا